Ресей империясының, кейін көп жағ­дай­да оның мұрагері ретінде танылған Кеңес Одағының құрамындағы қазақ, өзбек және басқа да түркі тектес халықтардың ұлт-азаттық қозғалысы тарихында Мұстафа Шоқайдың алатын орны ерекше. Алайда отандық және шетелдік әдебиетте қазақ қайраткерінің шығармашылық мұрасы мен қоғамдық саяси көзқарастарына көбірек көңіл бөлінеді де, ұйымдастырушылық, дип­­ломатиялық, жай адами қырларын пайым­дау қағажу қалып келеді. Сондай мәселелер қатарына жиырма жылға уақыт бойы Еуропаның төрінде тәуелсіздік үшін күрес туын көтерген саяси ұйымды құру­дағы М. Шоқайдың ерен еңбегін жатқызуға болады.

 Тәуелсіздік үшін күресте Ресейді мекен­дейтін түркі халықтарының басын біріктіру, олардың біріңғай саяси ұйымын құру идеясы әлдеқашан-ақ пісіп жетілген еді. Бірінші орыс революциясы тұсында “Мұ­сыл­ман одағы” құрылса, 1905 жылы 19 қарашада одан да кең көлемдегі “Автоно­мия­шылар одағы” дүниеге келеді. Осы уа­қыттан-ақ отарлық езгіге қарсылық жадид­тік және түркішілдік қозғалыстың басты сипаты айқындалады. М.Шоқай болса осы қозғалыс­ты жаңа жағдайда, жаңа деңгейде жалғастырушы болды.

 Бір орталыққа бағынған ұйымдас­тыру­шы, бағыт беруші орталықсыз отарлық озбыр­лықтарға қарсы күрестің нәтижелі болмайтындығы жөніндегі пікірге М.Шоқай сонау студенттік кездерінде-ақ кел­ген сияқ­ты. Оған өзіміздегі Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағатынан табылған 1926 жылдың 10 сәуірінде белгісіз біреудің М. Шоқай туралы жазған “рапорты” дәлел бола алады. Ә. Бәкірұлы жария еткен бұл кұжатта Мұстафа Ташкентте қалып, 1915 жылы қазақ зиялыларының арасында жұ­мыс жүргізеді, соның нәтижесінде “Кеңес” атты құпия үйірме ұйымдастырыл­ды делінеді. Үйірме төрағасы болып отс­тавкадағы генерал Асфандияров тағайын­далады. Оның баласы Санжардың револю­ция жылдары Түркістан республикасының Денсаулық сақтау халық комиссары болға­ны айтылады.Үйірменің хатшысы ретінде мұғалім Сұлтанбек Кожанов, мүшелері болып Серәлі Лапин, Серікбай Ақаев, Қоңырқожа Қожықов – барлығы 12-15 адам сайланады.

 Үйірме құпия жағдайда әрекет етіп, 1917 жылғы төңкеріске байланысты өмір сүруін тоқтатқан. Дегенмен ол Ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде М.Шоқайдың түрлі ұйым­дастырушылық жұмыстарында ұйытқы болды деп болжам жасаудың қисыны бар.

 Аталмыш құжат біреуді аяқтан шалуды мақсат тұтқан “домалақ” арыз ба, әлде оның астарында қандай да бір негіз бар ма деген ой келеді. Әңгіме арнасынан ауытқып кетпес үшін ол кезде М.Шоқайдың эмигра­цияда жүргенін, хатта айтылған адамдардың барлығының да оның етене таныстары, дос-жарандары екендігімен шектелсек те болады. Осы кезеңде, яғни хатта көрсетіл­ген уақытта М.Шоқайдың Санкт-Петер­бургтегі оқуында үзілістің болуы себебін кейбір зерттеулерде айтылатын материалдық қиындықтармен емес, Ташкентте аталмыш жұмыстармен айналысуынан іздесек, бұл құжаттың шындыққа қатысы бар-ау деген ой түюге болады.

 Қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, татар, башқұрт, халықтарының басын бір орталыққа біріктіретін саяси ұйымды құру мәселесін Ақпан төңкерісінен кейінгі ахуал жеделдетеді. Бұрыннан белгілі “Шуро-и Исламия”, басқа да ұйымдар Түркістанда күн санап күрделеніп келе жатқан жағдай талаптарына жауап бере алмады. 1917 жылы 17-20 қыркүйекте Ташкент қаласында Түркістан және қазақ мұсылмандарының съезі өтіп, оған осы өлкенің әр аймағынан және Орал, Торғай облыстарынан деле­гаттар қатысады, съезде саяси, қоғамдық және экономикалық мәселелер талқылана­ды. Пікір алысқан ең маңызды тақырып Түркістан мен Қазақстан мұсылмандарына басшылық жасайтын саяси партия құру туралы шешімнің қабылдануы еді. Партия “Мұсылмандар одағы” (“Иттифок-и-Мус­лимин”) деп аталады да, “Шуро-и-Исла­мия” мен “Тұран” ұйымдары таратылып, олардың орнына “Мұсылмандар одағының” бөлімдері құрылмақшы болды.

 Бұл шешім съездің ең үлкен жетісті­г­і болғанымен, саяси оқиғалардың одан әрі өрбуі оның жүзеге асырылуына мүмкіндік бермейді. Большевиктер ұлттық құрылым­дардың бірінен кейін бірін талқандап, “Түркістан Мұхтарияты” (“Қоқанд автоно­миясы”) қанға бөктіріледі.

 Осындай қиын-қыстау кезеңде ұлт-азат­тық күрестің жаңа формалары мен әдістерін іздестіру барысында М.Шоқай 1918 жыл­дың қысында Екатеринбургте “Түркістан” ас­тыр­тын ұйымын құрады. Оның орта­лығының төрағасы М. Шоқайдың өзі, ал орын­басары болып А.-З. Валиди тағайын­далады. Ұйым Түркістан, Башкирия (сол кездегі атау – К.Е.) және Татарстандағы ұлттық бөлімдер­дің басын біріктіреді.

 Мария Шоқай өзінің күйеуі туралы ес­те­ліктерінде олардың 1918 жылдың қараша айында Екатеринбургте аялдағандары, онда Құрылтай жиналысына кандидаттар Ілияс Алкин, Вадим Чайкин, Мүнауар Қаримен бірге болғандары жөнінде жазады. 19 қарашада Құрылтай жиналысы таратылады.

 Осыдан кейін Америка Құрама Штат­тарына визаға дейін алып қойып, жолға шыққалы отырған Мұстафа Шоқай мен оның серіктестерінің жоспары бұзылып, бас сауғалауға тура келеді. М.Шоқай Челя­бинс­кіге жетіп, одан әрі қазақ даласы арқылы Әзірбайжанға, кейін Грузияға, 1921 жылдың ақпан айында Түркияға өтеді.

 М.Шоқайдың шетелге кетуімен қазақ, өзбек, башқұрт халықтарына ортақ бір саяси ұйым құру жөніндегі ұмтылыс тоқтап қалмайды. 1931 жылы 18 қаңтарда А.-З.Ва­ли­ди Ыстамбұлдан Польша сеймінің депутаты Т. Голувко (1891-1931) мен поляк дипломаты Т. Шетцельге (1891-1971) жазған хатында 1920 жылдың көктемінде Мәскеуде А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, А.-З. Вали­ди, В.Ибраимов және т.б мұсылман халық­тары­ның жетекшілерінің астыртын ұйым құр­ғаны жөнінде жазады. Бізге белгілі әде­биет­те бұл ұйымның жарғысы, бағдарламасы және іс-әрекеттері жөнінде ешбір мағлұмат ұшырас­пайды. Қантөгісті азамат соғысында мерейі үстем болған кеңестік жүйенің әмірлік-әкімдік басқаруға бет бұра бастауы жағдай­ында бұл ұйымның да өзара пікір алысудан басқа істерге бара алмағанын болжау қиын емес. М. Шоқайдың ол жөнінде хабардар болғанына елдегі жағдайды үнемі назарында ұстағаны және оның А.-З. Вали­димен хат жазысып тұрғаны дәлел бола алады. М.Шоқай 1920-1922 жылдары Түркіс­танда бірнеше партиялар мен одақтардың басын біріктірген жаңа ұйымның құрыл­ғаны, оның ұйытқысы 1918 жылы Екатерин­бург­те дүниеге келгендігі жөнінде жазады. Олай болса 1920 жылы Мәс­кеуде ұйымдастырыл­ған конспира­тивтік құрылым да түркістандық ұйым құрамына енген деуге негіз бар.

 Алайда қазіргі әде­биет­те 1918-1922 жылда­ры аралығындағы саяси партиялар мен одақтар жө­нінде қым-қиғаш пі­кір­лер көп. Д.Қы­дыр­әли 1920 жылы “Түркістан Ұлттық коми­теті” құрылды, соның құрамына әуел баста М. Шоқай, А.-З. Валиди, М. Сұл­танғалиев енді дегенді айтады. М. Шоқайдың Париждегі жеке мұрағат қорында 1920 жылы 6 қазанда “Түр­кістан Ұлттық Одағы” (ТҰО) деген ұйымның құрылғаны жөнінде мағлұ­маттар келтіріле­ді.Оның басшылығына Бұхара Халық Респуб­ликасы үкіметінің премьер-министрі Осман Қожаев, қорғаныс министрі Абдулхамит Арифов, Кабулдағы елшісі Хашим Шайық енеді. ТҰО жиналы­сының шешімімен Осман Қожаев ұйымның Түркия бөлімшесінің төрағасы, А. Арифов Кабул бөлімшесінің төрағасы, М.Шоқай Еуропадағы өкілі бо­лып тағайын­далады.

 А.-З. Валидиге сілтеме жасай отырып, Абдуақап Қара “Түркістан Ұлттық Одағы” деген жалпы ұйымның 1920 жылдың маусым айында Бұхарада ұйымдастырылған жина­лыс­тан бастау алатыны жөнінде жазады. Бұхара әміріне қарсы одақ құру мақсатында ұйым­дастырылған бұл жиынға қазақтардан Алаш­орда өкілдері Хайреддин Болғанбаев, Мұхтар Әуезов және Дінше Әділов, түркімендерден адвокат Какажан Бердиев, башқұрттардан А.-З. Валиди, Сейіткерей Мағазов, Ферғана басмашыларынан Шірмех­мет-бек, Ылдырхан Мутин, Харис Игіліков, Рахманқұл құрбашы, Мұстафа Шахкули, Бұхара мен Ташкент зия­лылары атынан Мүнауар Қари, Абдулкадир Мухиддинов, Файзулла Қожаев және Садред­дин Айни қатысады. Талқылау нәтижесінде Өзбекстан­ның “Жәдидтер” мен “Ерік” пар­тиясы және Қазақстанның “Алаш” партия­сымен бірлесіп қызмет істеуі жөнінде, соны­мен бірге жеті баптан тұратын ортақ бағдар­лама қабылдана­ды. А. Қара осылайша “Орта Азия мұсылман Ұлттық қоғамдарының Феде­рациясы” дүниеге келеді дейді. 1920 жылы 5-7 қыр­күйек күндері Самарқандта өткен конгре­сінде оның 24 баптан тұратын жарғысы мен Түркістан ұлттық туының суреттемесі қабылданады.

 Съезді ұйымдастыруда қырғыз Тұрағұл Жанұзақов, қазақ Дінше Әділов көп жұмыс атқарады. А.-З. Валиди Дінше жөнінде: “Ол ақын да, артист те еді, шағын труппа ұйым­дастырып, байтақ өлке бойынша гастрольде жүрді. Түркістан бойынша саяхатында Исмаил Субхи Сайсалы-оғлы Ақмешітте Діншенің труппасымен кездесіп, олардың спектакліне қатысады және Ыстамбұлға  осы труппаның артистері бейнеленген үлкен картинаны алып қайтады”, деп жазады.

 М.Шоқайдың Париждегі жеке мұраға­тын­дағы бір құжатта 1921 жылы “Орта Азия ко­митеті” деп аталатын ұйым жөнінде айты­лады. Оны Энвер-паша Германиядан КСРО-ға екінші рет келгеннен кейін А.-З. Ва­лидимен бірге Шығыс Бұхарада ұйымдас­тырады. Шындығына келетін болсақ, М. Шоқайдың айтып отырғаны “Орта Азия Мұсылман Ұлттық қоғамдарының федера­циясы” болуы тиіс. “Жалпы комитет” деп те аталатын бұл ұйым, А.-З. Валидидің көрсе­туінше, Бұхарада 1921 жылдың 2 тамызында құрылды делінеді.

 Мұрағаттық құжаттардың жинағы болып табылатын “Русей эмиграциясының тарихы­нан” деген еңбекте оны “Орта Азия мұсыл­ман­дары ұлттық-демократиялық бірлестік­терінің федерациясы” деп атайды. Әдебиетте Бұхарада өткен жиынды оның І съезі деп те, кейде 1917 жылдың мамыр айындағы Мәс­кеудегі Бүкілресейлік мұсылмандар съезінен бастап есептегенде V съезі деп те көрсетіледі. Съезде барлық саяси партиялар мен топтар үшін “Түркістан ұлттық бірлігі” деп аталатын комитет құрылып, оның төрағасы болып А.-З. Валиди тағайындалады. Кейін ол өзінің “Естеліктерінде” былай деп жазады: “Сол бір қиын күндерде Түркістандағы азаттық күрестің орталығының қалыптасу процесіне Мұстафа Кемаль-паша жіберген жаңарған Түр­кияның депутаты, “Алашорда” қазақ партиясының өкілдері, әсіресе, Дінше, со­нымен бірге Ауғанстанның өкілі Абдерасул-хан шешуші және байыпты ықпал етті”.

 Түркияның өкілі деп отырғаны сол елдің Ұлы Меджилисінің мүшесі Субхи Сайсалы-оғлы болса керек. Ал, Алашорда­ның Бұхара­дағы өкілдері құрамында, жоғарыда көрсетіл­гендей, Мұхтар Әуезов, Хайреддин Болған­баев, Дінше Әділовтен басқа аттары аталмаған тағы екі адам болады.Олармен Файзулла Қожаев, Мүнауар Қари секілді М.Шо­қайдың пікірлестері бір ұстанымда еді.

 Орта Азия мұсылман ұлттық қоғамдары федерациясының ІІІ конгресі 1922 жылы 18-22 қыркүйекте Ташкентте конспиративтік жағдайда өтеді. Жанама мәліметтерге қара­ғанда жиын Ташкенттің нағыз орталығында орналасқан Қазақ педагогикалық инсти­тутының ғимаратында болған секілді.

 Конгресте қазақ зиялылары басым бола­ды. Ұйымның аты “Түркістан Ұлттық Бірлігі” (ТҰБ) болып өзгертіледі. Түркістанда біртұтас тәуелсіз мемлекет орнату үшін бірлескен күрес жүргізу жөнінде бірауыздан шешім қабыл­данады. Өлкені мекендеген жергілікті халық­тарды ұлт, ру-тайпаға бөлмеу жөнінде келі­сіледі. Сөйтіп, ұлы Түркістан ұғымы дүниеге келеді, бұл болса Мұстафа Шоқайдың бұрын­нан алға тартып келген ой-пікірлерінің заңдастыры­луы­мен тең еді. Жалпы ал­ғанда съезд жұ­мысының та­бысты аяқ­талуына оған қатысқан Ха­лел Досмұха­медов, Жанша Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мүнауар Қа­ри, Ғазымбек Бірім­жанов секілді тұлғалар үлкен ықпал жасайды. Конгрестің шешімі бойынша ұйымның төрағасы А.-З. Валидидің Еуропаға өтіп, М.Шоқаймен бірлесе отырып Түркістан халық­тары мәселесін халықаралық аренада қою ұсынылады.

 Саяси ұйым құру және оның барлық бағ­да­рламалық шешімдері бойынша қайраткер­лердің М.Шоқаймен хат арқылы келісіліп отырғанын ерекше атауымыз керек. Оны А.-З.Валидидің өзі де мойындайды. Бұхара Халық Республикасының бұрынғы қорғаныс ми­нистрі Абдулхамит Арифов өзі де хабар­ласып, М.Шоқай мен А.-З. Валидидің хаттарын бір-біріне жеткізіп тұрады. Башқұрт қайраткері 1922 жылдың 22 маусымында жазған хатында М. Шоқай Самарқандта өткен жиынның қорытындылары және Мәскеуден алынған ақпараттарды хабарлай­ды, большевиктердің ұлт саясаты жөніндегі өзінің ой-пікірлерін білдіреді. Сол жылы Валиди “Шығыстағы әлеуметтік революция және реакцияның қаупі жағдайындағы Шығыстың революциялық интеллигенцияның міндеттері” деген еңбегінің бір данасын М. Шоқайға, бір данасын Ғазымбек  Бірімжа­новқа жібереді.

 Бұл орайда да Дінше Әділов өзінің ұйым­дастырушылық талантын көрсете білді. Съезге дейін-ақ ол Балқаш көлі мен Бетпақ­далада көшіп-қонып жүрген 40-қа жуық қазақ жігіт­терін басмашылар қозғалысына қосылуға үгіт­теп, Ташкентке алып келеді. Мұнда Қалқаман деген жігіттің басшылығы­мен бұрынырақ келген басқа да біршама қазақ жігіттері тұрып жатады. Мұның өзі сол кезеңде қазақтардың біразының Кеңес өкіметіне ашық қарсылық жасағанын білдіреді.

 1923 жылдың 26-28 шілдесінде Түркістан Ұлттық Бірлігінің Кабулда (Ауғанстан) өткен мәжілісінде ұйымның өкілдері болып Еуропада – М. Шоқай, Түркияда – Осман Қожаев, Ауғанстанда — А. Арифов тағайында­лады. А.-З. Валидиге Париждегі М.Шоқай­мен бірлесе отырып ТҰБ-нің орталығын Берлин­де, не Ыстамбұлда ұйымдастыру жөніндегі шешім қабылданады. Ауғанстан үкіметі келісім берген жағдайда Хашим Шайық Жапонияға жіберілетін болады. ТҰБ-нің осыдан кейінгі басқосулары Еуропада өтеді, мұнан кейбір авторлар оның негізінің шет жерде қалан­ғандығы жөніндегі пікірге келеді. Б.Садықова өз зерттеулерінің бірінде: “Мұс­тафа Шоқай Парижде құрылған Түркістан Ұлттық Бірлі­гінде (Unіon Natіonale du Turkestan) басшылық жүргізеді”, деп жазады. М. Шоқай болса “ТМБ” деген мақаласында: “Біздің ТМБ (Түркістан Милли Бирлиги, яғни Түркістан Ұлттық Бірлігі — К.Е) – эмигранттық ұйым емес. Ол елдің ішінде, Түркістанда азамат соғысының ауыр жылдарында, яғни 1922 жылы Таш­кентте, Самарқандта, Бұхарада және басқа қалаларда дүниеге келді”,  деп көрсетеді.

 “Түркістан Ұлттық Бірлігін” Алаш қоз­ғалысы шеңберінде пайымдау да шындыққа саймайды. Оған бірнеше партиялар мен топ­тар кірді. Осы себепті құжаттарда “Түр­кіс­тан Ұлттық комитеті, “Орта Азия коми­теті” деген атаулардың қатар қолданылуында аса бір өрескел қателік жоқ. ТҰБ кеңес әде­биетінде “Түркістан ұлттық комитеті” делінеді.

 Осыған байланысты эмиграциялық құжат­тарда ұшырасатын “Түркістан Ұлттық коми­теті”, “Орта Азия комитеті” дегендерді “Түр­кістан Ұлттық Бірлігінің” бөлімшелері ретінде қарастырған жөн. М. Шоқаев оны кейінірек “Түркістан Ұлттық қарсыласу ұйымы” деп те атай бастады.

 1924 жылдың 9 мамырында ТҰБ-нің Берлинде өткен отырысында М. Шоқайды ұйымның Еуропадағы өкілі етіп тағайындау жөніндегі шешім күші жалғастырылады. Сол жылы күзде М. Шоқай ТҰБ-нің Берлинде өткен Еуропадағы І конгресінің жұмысына қатысады. А. Қара осы конгресте М. Шоқай мен Будапешттен келген Ғалымжан Таған “ант беріп, ұйымға мүше болып кірді” дейді. А. Қара мұны А.-З. Валидидің “Естеліктері” негізінде жазып отырған болу керек. Бірақ башқұрт қайраткері М. Шоқай мен Ғ. Таған “ұлттық бірлік мақсаттары мен ісіне адал болуға ант берді”деп көрсетеді. Ал, енді Валидидің қазақ қайраткерінің ТҰБ-не күдіктеніп барып қосылғандығы жөніндегі тұжырымы ұйымның хаттамаларымен, басқа да құжаттарымен салыстыруды қажет етеді. Себебі М. Шоқай ТҰБ-нің құрылуының алғашқы күндерінен-ақ ұйымның Еуропадағы өкілі болып тағайындалуына байланысты сырттай мүшесі болып қабылданған еді. Әңгіме Түркістанның дербес мемлекет болуы, не болмаса Русей демократиялық республи­касы құрамындағы автономия үшін күрес жүргізілуі жөнінде болуы тиіс. Оған қоса А.-З. Валидидің еңбектерінде өзін дәріптеуге, Түркістан ұлттық қозғалысындағы жетекшілік рөлін, ТҰБ-нің негізін қалағандығын асыра бағалаушылық айқын көрініс берген. Бұл жағ­дай А.Қараның да еңбегіне белгілі дәрежеде әсер еткен.

 1925 жылдың 12 мамырында ТҰБ-нің Еуропадағы тағы бір жиналысы өткізіліп, онда ұйымның орталығының Ыстамбұлда болуы және шығарылуға тиісті “Йени Түркістан” газетінің тілі, бағдарламасы жө­нінде шешімдер қабылданады. 1927 жылдың ақпан айында Гейдельберг (Германия) қаласында өткен кезекті мәжілісте М. Шоқай Кеңес өкіметінің Түркістандағы ұлт саясатына арналған баяндама жасайды.

 ТҰБ-нің сол жылдың наурыз айында Ыстамбұлда өткен конгресінде М.Шоқай­дың Еуропадағы өкілдігі бекітіледі. Жиынға А.-З. Валиди, Осман Қожаев, Бұхара Халық Республикасының бұрынғы қаржы министрі Насыр Махдум, Мустафа Шах­кули, Абдул­кадыр Инан қатысады. “Йени Түркістан” журналын Абдулкадыр Инан­ның басқаруы­мен шығару жоспарланады. Ол басылым А.-З. Валиди мен А. Инанның редактор­лығымен 1927 жылдың маусымы­нан бастап жарық көре бастады. ТҰБ-нің баспа органы ретінде М. Шоқайдың басшылығымен 1929 жылдың ақпанынан Берлинде “Яш Түркістан” журналы шыға­рылады.

 ТҰБ-нің жұмысын жолға қою, эмиг­рациядағы азаттық қозғалысы жетекші­лерінің бір мақсат жолында бастарын біріктіру оңайға түспеді. “Түркістан Ұлттық комитеті”, “Түркістан Ұлттық одағы”, “Ор­та Азия комитеті” деген бұрын жеке-жеке құрылған ұйымдардың ТҰБ атынан емес, өз алдына дербес әрекет етуге тырысушылығы орын алады. Ұйым басшыларының ара­ларындағы пендешілікке негізделген түсін­беушіліктер, кеңес барлау органдарының іріткілік әрекеттері де ұйымға теріс ықпа­лын тигізеді. Әсіресе, А Валидидің М. Шо­қайды орынсыз кінәлауы, қазақ қайрат­керінің орыс эмигранттарының баспасөз­дерімен шығармашылық қарым-қатынаста болуын ұйым мақсатына кереғар келеді деп пайымдауы үлкен алаңдаушылық туғызады. Осы себепті 1927 жылы М. Шоқай “Түр­кістан Ұлттық Бірлігі” ұйымының Орталық Комитеті құрамынан шығып кетеді.

 Ол бұл қадамға бару себебін грузин қайраткері С. Г. Мдиваниға жазған хатында (1928, 2 маусым) “орыс эмигранттарының бас­па­сөзімен ынтымақтастығы” деген жалаң айып тағылуға байланысты деп түсіндіреді.М.Шоқай мен А.Валиди араларындағы кикілжіңнің бір қыры “Йени Түркістан” жур­налының идеялық бағытына нұқсан келтіретін кейбір материалдардың жарық көруінен туындады.

 Оның бір мысалы журналдың бірінші санында: “Халық сенімі бойынша, Түркіс­танды жаулап алғанда орыстарға Алла кө­мек­тескен, олардың әскерлерінің құра­мында Қызыр Ілиястың өзі болған” деген мақаланың басылуы еді. Мұны М. Шоқай Түркістанның тәуелсіздігі үшін күресте бұл басылымның идеялық ұстанымының солқылдақтығын білдіреді деп есептейді.

 Қазақ қайраткері 1928 жылы желтоқ­сан­да поляк барлауының майоры В.Дабров­скийге жазған хатында 1927 жылдан кейін орыс газеттеріне мақала беруін тоқтатқа­нын, яғни өз ұстанымының анықтығын ай­тады. Бірақ Мұстафаның өзінің пайым­дауынша мәселе кімнің қай басылыммен қатынасын­да емес, жарияланған мақалала­рының мән-мағынасында, эмиграциядағы қайраткерлер­дің Түркістан халықтарының азаттығы үшін күрес тактикасын дұрыс анықтауында, бұ­рынғы монархиялық күштер мен отаршыл­дықтың одақтастары жөнінде қандай бағыт ұстау керектігінде еді.

 А.Валиди мен М.Шоқай араларындағы түсінбестіктің астарында олардың бұрынғы Бұхара әмірі Саид Мір Әлімханға да түрлі көзқараста болуы бар-ды. Башқұрт қайрат­кері “Прометей” журналында М. Шоқай жақтастарының әмірге қарсы ашықтан-ашық әшкерелеу материалдарын жариялау­ға қарсы шықты. Мұстафа болса, тәуел­сіздік идеологиясын бопсалау, бүрке­мелеумен қалыптастырудың мүмкін еместігі туралы пікірінен бас тартпады.

 А.-З. Валидидің “Түркістан Ұлттық Бір­лігінен” шығып, өз алдына башқұрт ұйы­мын құруы мұғыжарлар арасында қолдау таба қоймады. Түркістандықтар мен баш­құрттар арасында текетіреске әкелуі мүмкін мұндай әрекеттің зияндылығы жөнінде М.Шо­қай 1929 жылдың 14 маусымда Т.Дабровскийге жазған хатында үлкен алаңдаушылық білдіреді.

 А.-З. Валиди өзінің бұл ісін ТҰБ-нің фе­деративтік сипатымен, оны құрған өзбектер, қазақтар және башқұрттар екендігімен түсіндіргісі келеді. 1929 жылы осы жікшілдік әрекеті үшін және М. Шоқайды негізсіз кінәлауына байланысты А.-З. Валиди ТҰБ-не мүшеліктен де, оның Орталық Комитеті құрамынан да шығары­лады. М. Шоқайдың ТҰБ-нің Орталық Комитетіне мүшелігі қалпына келтіріледі. Орталық Комитеттің төрағалығына Осман Қожаев сайланады. Оның басқаруындағы ТҰБ-нің мардымды жұмысы 1933 жылы 12 қараша күні Қаш­ғарда тәуелсіз Шығыс Түркістан Республи­касымен қатынас орнатуы болды. Түркі халықтарының бір бөлігінің жеңісін ТҰБ мүшелері үлкен қуанышпен қарсы алады.

 Шығыс Түркістан Республикасындағы оқиғалардан хабардар болып тұру үшін 1933 жылы ТҰБ-нің бас хатшысы Междеддин Делил Қашғарға аттанады. Ол Ыстамбұлға Үндістан арқылы 1938 жылы ғана оралады. ТҰБ-нің соңғы конгресі 1939 жылы 24 наурыз – 2 сәуір аралығында Берлинде өте­ді. Конгреске М. Шоқай, Тахир Шаға­тай, Междеддин Делил, Шакир Ибрахимог­лы, Абдулахап Оқтай қатысады. Түркия үкіметінің шешімі бойынша қоныс аударуға мәжбүр болып, Варшавада тұрып жатқан О. Қожаев ұйым мүшелігінен шығарылып, оның төрағалығынан босатылады. Ұйымды басқаратын орталық құрамына М. Шоқай (төраға), М.Делил, Тахир Шағатай сайла­нады. Конгрестің шешімі бойынша ТҰБ ор­та­лығының Ыстамбұлдан Еуропа қалала­рының біріне көшірілуі ұйғарылды.

 Алайда А.-З. Валиди ТҰБ басшылығы­нан босатылған кезден бастап іс жүзінде ұйымды М. Шоқай басқарғанға ұқсайды. А.-З. Валиди мен М. Шоқайдың хаттарын түрлі мұр­ағат материалдарымен салыстыра зерт­теп, “Ресей эмиграциясының тарихы­нан” деген жинаққа жазылған кіріспе авторы В. П. Булдаков осындай түйінге келеді. Ол, тіпті, бұл билікті “ешкіммен бөліспеді” деп көр­сетеді. ТҰБ Орталық Комитетінің төра­ға­лы­ғына О. Қожаевтың сайлануы жөнінде жа­зып отырған А. Қараның өзі де 1928 (1929 жылы болуы керек) жылдан бастап бұл ұйым “М.Шо­қайдың рухани жетекшілігі­мен жұмыс істегенін” мойындайды.

 Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы мен фашистік Германия басшыларының М. Шоқайды өз мақсат-мүдделеріне жұмыс істеуге көндіруге әрекеттенуіне, осы себепті қазақ қайраткерінің түркістандық істерінен қол үзуіне байланысты ТҰБ бірте-бірте жұ­мы­сын тоқтатуға мәжбүр болады. Қазақ қай­раткерінің жұмбақ өлімінен кейін ұйым қажыр-қайрат пен ақыл-ойдың қайнар көзіндей қайталанбас тұлғадан айрылды. Алай­да ұзақ жылдар бойы Түркістан халық­тары­ның бірлігі мен тәуелсіздігі жолындағы күре­сі тарихында өз орны бар “Түркістан Ұлт­тық Бірлігі” де, оның рухани көсемі бола білген М.Шоқай да ұрпақтар жадында ұмытылмайды

Көшім Есмағамбетов